Kur u ktheva te shtëpia e vjetër në fund të rrugicës me gështenja, ajri kishte erën e sapunit të gjyshes dhe të fletëve të lagura. Çatia e plasaritur i ngjante një balloreje që kishte parë shumë stinë, e oborri i vogël me limonin në qoshe më përshëndeti me gjethe të dridhura në erën e pasdites. Mami më kishte thënë me tonin e saj praktik: “Duhet ta vendosim për shtëpinë. O ta shesim, o ta rregullojmë. Nuk mund të rrijë kështu përgjysmë.” Ajo fjali më rëndoi në sup si një trastë e mbushur me verat e shkuara. Sepse kjo nuk ishte thjesht një ndërtesë prej tullash dhe druri. Ishte një shtëpi plot kujtime.
Mora frymë thellë para derës së vjetër, preka dorezën prej hekuri që gjithmonë ftohte dorën në dimër dhe ngrohej në korrik, dhe e shtyva. Brenda, dritarja kryesore lejonte një shirit drite të bjerë mbi tryezën e rrumbullakët ku gjyshi luante shah me kushërinjtë. Karrigia e tij, me mbështetësen e lartë, ende ruante shenjën e trupit të tij, sikur sapo të ishte ngritur për të rregulluar orën me zile. Në murin e majtë varej fotografia e dasmës së prindërve: babi me kostum të zi që nuk ia kam parë kurrë më pas, mami e re me një buzëqeshje të ndrojtur. Dyshemeja çante pak e bënte atë kërcitjen mikluese që më kishte shoqëruar netët e fëmijërisë, kur lëvizja në majë të gishtave për të vjedhur një biskotë nga furra e bukës që fshihnim në dollap.
U ula në prag dhe ndjeva se si një gjysmë shekulli zërash vinin e shkonin si valë. Kjo shtëpi kishte parë netë me drita të fikura e biseda që vazhdonin me pëshpërime, sapunera të mbushura, kavanoza me reçel qershie, e një limon që, sipas gjyshes, u mboll si premtim për ditë më të lehta. “Limoni është zemra e oborrit,” thoshte ajo. “Sa kohë që ai mban erë, shtëpia gjithmonë do të ta gjejë rrugën mbrapsht.”
Gjashtë vjet kishin kaluar që kur kisha ardhur për herë të fundit, ditën kur e përcollëm gjyshen. Nuk dua të kujtoj asgjë të rënduar; mjafton të them se aroma e luleve të portokallit që dikush i solli asaj atë ditë më ndiqte kudo që të shkoja. Prej atëherë, mami e mbylli shtëpinë me kujdes, ndonjëherë vinte ta pastronte, por gjithnjë në heshtje. Tani kishim arritur në pikën e vendimit. Dhe unë, e ulur në prag, e ndjeja që vendimi s’mund të ishte thjesht ekonomik. Ishte çështje zemre.
Fillova të heq pluhurin nga raftet. Në një gropë të vogël të murit, mes dy tullave gjeta një kuti të vjetër teneqeje, të lidhur me spango. Brenda ishin letra. Letra me bojë të zbehur, të firmosura “Agim” dhe “Mira”: gjyshi dhe gjyshja, kur ishin ende të rinj e të paduruar për t’u bërë bashkë. Fjalitë i gërryente koha, por kuptimi ishte i gjallë: “Po e mbjell limonin nesër,” lexova në një nga letrat e gjyshit. “Kur të vish, ti do të çlodhesh nën hijen e tij. Do të të tregoj si do e krasitim bashkë.” Zemra m’u zbut. Shtëpia nuk kishte qenë kurrë vetëm një vend; kishte qenë një plan i përbashkët, një premtim i gdhendur në tokë.
Ndërsa po vendosja letrat në një zarf të pastër, dikush trokiti te porta. E hapa dhe pashë Arbërin, djalin e fqinjëve, që tani s’ishte më djalë por një burrë me sy të qetë e duar që mbanin një kosh me fiq. “E pashë dritën,” tha ai, “dhe mendova se mos kishe nevojë për diçka të ëmbël.” Zëri i tij kishte po atë lartësi që mbaja mend nga vitet e shkollës, kur ai më priste pas rrugicës të flisnim për muzikë, për filma, për të ardhmen. “Faleminderit,” i thashë dhe e ftova brenda. Ecte ngadalë, sikur të mos donte të prishte qetësinë e shtëpisë. “Nuk ka ndryshuar fare,” tha. “Vetëm limoni duket më i lartë.” Qeshëm të dy. “E ka merituar,” i thashë. “E kanë mbjellë gjyshi dhe gjyshja si premtim.”
Kaluan orë të tëra duke biseduar. Ai më tregoi për vitet e tij si mësues i artit në shkollën e mesme, për një ekspozitë që i kishte ecur mirë, për një fejesë që u shpërbë me kohë dhe sjellje të mira, pa bujë. Unë i tregova për qytetin ku punoja, për punën time me botime e faqet që i rregulloja në orët e gjata të natës, për vetminë delikate që rri si mjegull mbi rrugët e mëdha. Në një moment, i tregova edhe letrat e gjyshërve. Ai i lexoi me një lloj respekti që më preku. “Shih si e thërret ‘limonin’, zemrën e shtëpisë,” tha. “Ndoshta duhet ta rregullojmë oborrin së pari.”
Të nesërmen u paraqit me lopa, një furçë të madhe dhe dy kovëra me bojë. “Kur e rifillon një shtëpi, e rifillon me ç’ke në dorë,” tha. Kjo fjali m’u përtyp në mendje. Gjatë atyre ditëve, rregulluam dritaren kryesore, gërryem bojën e vjetër që lëshohej si lëkurë e plasaritur, i dhamë një brez të ri krejt mureve, krasitëm degët e limonit me kujdes, sikur t’i përkuleshim diçkajes së shenjtë. Shtëpia po merrte frymë pak e nga pak. E me të, edhe unë.
Ndërkohë, mami telefononte: “Vendose. Agjenti i pasurisë do të vijë të hënën.” Zëri i saj nuk ishte i egër; thjesht i lodhur. E njihja lodhjen e prindërve për punët pa fund. “E di,” i thashë. “Do të jem gati me një përgjigje.” Por brenda meje përgjigjja po zinte rrënjë ndryshe.
Një pasdite, teksa rregullonim raftin e librave, nga brenda një albumi doli një fotografi e zverdhur: gjyshi, gjyshja dhe dy fëmijë të vegjël në oborr, të qeshur. Më kapi një mall i papritur. “E di që kjo shtëpi ka shumë kujtime,” tha Arbëri, “por ndoshta kujtimet nuk duhen ruajtur vetëm në korniza. Ndoshta duhen jetuar prapë.” Ai propozoi diçka të guximshme: të hapnim shtëpinë një pasdite në javë për fqinjtë, për fëmijët e lagjes, për këdo që donte të vinte të lexonte, të tregonte histori, të sillte fotografi të vjetra. “E quajmë ‘Dritarja e Kujtimeve’,” tha. “Kjo dritare e madhe i përshtatet emrit.” M’u duk e bukur, e thjeshtë dhe e sakta. “Po nëse mami s’pranon?” e pyeta. “Le të vijë e të shohë,” më tha. “Le ta shohë vetë si frymon shtëpia.”
Kështu e bëmë. Doli fjala vetë: të dielave pasdite, porta e vjetër hapej dhe njerëzit hynin ngadalë, me atë respektin e heshtur që kanë për vendet e fëmijërisë. Një zonjë e moshuar solli një batanije leshi që e kishte endur e motra e gjyshes sime; një djalosh i vogël solli një kamion lodër që i kishte mbetur nga i ati; dikush tjetër solli fotografi të 1 Majit, me flamuj e buzëqeshje të kohës. Unë lexoja me zë letrat e gjyshërve, dhe fëmijët dëgjonin, ndonjëherë bënin pyetje të vogla: “Po pse i shkruante ‘e dashura ime’ në çdo letër?” E unë përgjigjesha: “Sepse dashuria është një fjalë që nuk vishet kurrë së thëni, kur është e vërtetë.”
Brenda pak javësh, shtëpia u mbush me një zhurmë të mirë. Atë zhurmë që të lehtëson, që të kujton se je pjesë e diçkaje. Gatuaja reçel nga fiqtë që sillte Arbëri, i cili ndërkohë u bë mjeshti i zërave të përditshëm: rregullonte karriget, matiste raftet, i mësonte fëmijëve si bëhet një vizatim që tregon histori, jo vetëm forma. Mami erdhi t’i hidhte një sy para se të sillte agjentin. Hyri brenda me atë shikimin e saj që gjithçka e skanon menjëherë. Ndenji në karrigen e gjyshit, vështroi dritaren, pa letrat mbi pjatën e vjetër të porcelanit. Pastaj njerëzit nisën të vinin, me buzëqeshje, me “si je”, me “më fal që s’kam shumë kohë”. Ajo i vëzhgoi, pa mua tek lexoja një paragraf të shkurtër nga letra e vitit 1963 ku gjyshi fliste për stuhinë dhe për limonin e vogël që e kishte mbrojtur me një koverte të vjetër. Dhe në sytë e mamit pashë diçka të ndryshonte. Lod hja i lëshoi vendin një butësie të vjetër.
“Agjentin e shtyjmë,” tha ajo atë mbrëmje. “Nuk shitet dot një shtëpi kështu, kur ka kaq shumë njerëz brenda.” Qeshëm. Pastaj u bëmë serioze. “Por duhet të mendojmë me mend. Nëse kjo shtëpi mund të jetojë me ritmin e vet, nëse nuk do të bëhet një barrë, jam gati t’i japim një mundësi. Gjashtë muaj. Pastaj ulemi e vendosim sërish.”
Gjashtë muaj duken pak, por kur i mbush me jetë, shndërrohen në një epokë të vogël. Në javët që pasuan, shtëpia u bë një strehë e ngrohtë për histori. Një grua solli një kuti me pllaka gramafoni dhe i lëshuam në një aparat të vjetër që e bëmë të punonte. Një student lexoi një ese për nënën e tij. Dy motra të moshuara sollën një libër recetash të dorës që na mësoi si të bëjmë revani që shkrin si borë. Fëmijët nisën të pyesin: “A mund të pikturojmë limonin?” E pikturuam të gjithë bashkë: me gjethe që dalin jashtë fletës, me rrënjë që shkojnë thellë nën kornizë.
Unë dhe Arbëri nuk folëm menjëherë për ne. Nuk kishte nevojë. Ishte një frymëmarrje e përbashkët që na mbante afër. Kur bënim punët e vogla bashkë — kur ai shtrëngonte një gozhdë e unë fryja pluhurin nga një rafte, kur ai bënte një shenjë me laps e unë mbaja shkallën — kuptonim se kishim gjetur një ritëm që nuk kërkonte fjalë të mëdha. Një mbrëmje shiu, çatia mori një pikë të madhe uji. U ngjitëm të dy me llampa në kuzhinë, me kovën dhe një batanije të vjetër. Pikat binin si rrahje të çrregullta zemre. “Nuk di pse, por jam e lumtur,” i thashë mes një qeshjeje të lodhur. “Sepse kjo është jeta siç është,” tha ai. “Jo si e planifikojmë në fleta, por si na bie në duar.”
Në fund të atij dimri, limoni çeli lule. Era e tyre e hollë u përhap nëpër dhoma dhe çdo gjë dukej si e larë nga e reja. Të dielat vazhduan të sjellin njerëz: disa për herë të parë, disa e kishin bërë zakon të uleshin në qilimin e vjetër dhe të dëgjonin. Ne vendosëm një kuti të vogël në hyrje ku kush donte mund të linte një monedhë a një shënim falënderimi. S’ishte shumë, por mjaftoi për të blerë bojë për muret, për të zëvendësuar tre tjegulla dhe për të marrë ca fikus të vegjël që i vendosëm te dritarja e vogël e dhomës anësore. Mami i pa këto gjëra me një lloj habie të këndshme. “Po funksionon,” tha. “Ndoshta dashuria nuk është vetëm një kujtim. Ndoshta është një punë e përditshme.”
Kur mbushën gjashtë muaj, u ulëm sërish të tre: unë, mami dhe Arbëri. Në tryezë ishte zarf i letrave të gjyshërve, një tabaka me fiq të thatë dhe një gotë ujë me limon. Mami i mori letrat në duar, i pa siç sheh dikush një hartë të vjetër që tregon rrugët e një qyteti që e njeh prej vitesh. “E shoh që shtëpia ka marrë frymë,” tha ajo. “E shoh që nuk është barrë, por një jetë e vogël që keni krijuar. Kush jam unë të mbyll derën?” Dhe qeshi me atë buzëqeshjen e saj që ngjan me përgjigje. “Do t’ju ndihmoj të rregullojmë pronësinë, t’i vëmë emër të gjithçkaje. Por një kusht kam: mos e lërni të kthehet në muze. Ta mbani të gjallë.”
U ndjeva sikur dikush më dhuroi kohë. Shtëpia nuk do të shitej. Nuk do të kthehej as në kornizë të mbyllur. Do të ishte shtëpia jonë e hapur, me zëra, me libra, me aroma gatimi, me të qeshura dhe heshtje të mira. Unë vendosa të punoja dy ditë në javë nga qyteti e pjesën tjetër ta kaloja këtu. Arbëri, nga ana e tij, nisi të zhvillonte një kurs të vogël të pikturës për fëmijët e lagjes. Një mëngjes, ndërsa ai po shënonte një kornizë të re, i thashë: “Kam frikë t’i vë emër asaj që është mes nesh.” Ai la lapsin dhe më pa drejt e qartë. “Emrat vijnë vetë,” tha. “Si letrat që i gjete ti. Ne mjafton të jemi këtu, të punojmë, të kujdesemi. Emri është shtëpia vetë.”
E kuptova se kishte të drejtë. Dashuria ndoshta nuk fillon me fjalën “dashuri”. Fillon me një derë që hapet, me një dritare që lahet, me një degë limoni që krasitet me kujdes, me një gotë ujë të ofruar në fund të një dite pune. Duke qenë këtu, duke sjellë njerëz e duke ruajtur zërat, po i jepnim vetes një emër që s’kishte nevojë të shqiptohej.
Pranverën e ardhshme, posa petalet e limonit ranë si flok dëbore të vogla mbi tavolinë, vendosëm të mbillnim edhe një limon të ri. E gjetëm një fidan të brishtë, e futëm në tokë me kujdes, dhe mami e ujiti e para. “Kështu vazhdohet,” tha ajo. “Me një fidan të ri për çdo kujtim që nuk duam ta humbasim.” E unë mendova se ishte e bukur mënyra si koha dinte të bëhej e prekshme: një fidan, një letër, një orë leximi, një tabaka me reçel.
Dhe shtëpia? Shtëpia vazhdoi të fliste. Në korridore herë pas here dëgjoja një hap të vjetër, jo si fantazmë, por si një kujtim që kthehet në trup. Dritarja e madhe vërshonte dritë në mëngjes, dhe muret, të lyer një bezhë e ngrohtë, e pasqyronin atë dritë si ujë i qetë. Çdo gjë këtu fliste për një ritëm që e kisha humbur në rrugët e shpejta të qyteteve: ritmin e zierjes së ngadaltë, të një poezie të lexuar dy herë, të një takimi që nuk nxiton të arrijë diku.
Ndonjëherë vinin çifte të reja, duke na pyetur si ia dolëm të mos e shkatërronim shtëpinë në emër të risisë. “Nuk e shpëtuam vetëm me bojë,” u thoja. “E shpëtuam me njerëz.” Dhe kjo ishte e vërtetë. Sepse një shtëpi pa njerëz është një kuti e bukur. Kurse një shtëpi me njerëz është një zemër që rreh. E kuptova se dashuria jonë me Arbërin ishte e njëjtë: s’kishte nevojë për fjalë madhështore; kishte nevojë për praninë e përditshme, për durim, për rituale të vogla që të lidhin pa zhurmë.
Një mbrëmje vere, kur oborri ishte plot me karrige të hedhura rreth e rrotull, të gjithë u shpërndanë me tëshira mbi shpatulla. Ula dritën, fikëm gramafonin, dhe mbetëm veç unë dhe ai, duke parë hënën që çelte si një monedhë e madhe mbi limon. “E di,” i thashë, “se nuk ka premtime që i dimë deri në fund. Por e di që dua të rri këtu.” Ai mori dorën time me një qetësi që nuk kishte asgjë teatrale. “Edhe unë,” tha. “Këtu. Me ty. Me këtë shtëpi plot kujtime.”
Nuk e di çfarë do të sjellë jeta pas një viti, pas pesë, pas një dekade. E di vetëm se tani, sa herë që hap derën, përshëndetet një gjethe limoni dhe një fotografi e vjetër më flet nga muri. E di që fëmijët do të rriten me këngët e gramafonit dhe ujin me limon të prera në gota. E di që mami do të vijë të rrijë më shpesh, të bëjmë bashkë byrekun e hollë që s’më dilte kurrë i barabartë. E di që Arbëri do të vijë herët, të shënojë me laps një kornizë të re, ndërsa unë do të pastroj librat me një leckë të butë dhe do të kontrolloj letrat e gjyshërve, që mos t’u vijë lagështi. Dhe e di se dashuria, kur merr formën e shtëpisë, nuk është thjesht një ndjenjë. Është një vend ku kthehesh. Një vend ku çdo hap është i njohur, por kurrë i mërzitshëm. Një vend ku zërat e djeshëm takohen me zërat e sotëm dhe bëhen një kor i qetë, i ngrohtë, i gjallë.
Në fund të fundit, ne nuk shpëtuam një shtëpi. Ne i dhamë kuptim kujtimeve dhe ato na dhanë një të ardhme. Dhe sa herë që aroma e limonit përhapet në mëngjes, e di se premtimi i gjyshit është mbajtur: nën hijen e tij ne çlodhemi, qeshim, punojmë, dashurojmë pa fjalë të tepërta. Shtëpia jonë plot kujtime vazhdon të mbajë dritaret hapur, dhe brenda tyre, shkon e vjen një erë e lehtë që të fton të rrish edhe pak. Mjafton kaq.