“Ka këngë që i hapin dritaret brenda nesh,” më tha dikur gjyshja, duke rrëshqitur gishtin mbi një pllakat mëndafshi ku ishte qëndisur një lule e vjetër. “Ti s’i dëgjon me veshë, por me kujtesë.” Atëherë qesha si adoleshente që ishte e bindur se memoria ishte vetëm fotografi të hedhura në një album. Sot, duke u fshehur nga shiu nën strehën e një dyqani të vogël vinilesh pranë Lanës, e kuptova se ajo po fliste për pikërisht atë çast: kënga nisi të tingëllonte në brendësi, e vjetër dhe e gjallë, dhe brenda meje u hapën një nga një të gjitha dritaret që kisha mbyllur me kujdes.
Ishte melodia jonë, aty ku një kitarë e qetë përzihej me një piano të pastër, dhe një zë i butë numëronte hapat e kohës. Nuk dua të citoj vargje, sepse s’i mbaj mend siç duhet; kam frikë se kujtesa ka shtuar fjalë të mia mbi fjalët e këngës. Por e di se ritmi i saj ishte i njëjtë me ritmin e zemrës sime kur u takuam për herë të parë: shpejt e pa frikë, pastaj me pauza të gjata ku fjala dorëzohej pranë frymës.
Atë ditë të largët isha tetëmbëdhjetë vjeçe dhe sapo kisha mësuar të krijoja afishe për një festival të vogël veror te liqeni. Enea, me flokët gjithmonë paksa në rrëmujë, mbante në dorë një aparat fotografik të vjetër dhe u kap nga frika që posterët e mi nuk do të duronin erën e mbrëmjes. “Ti i ngjit, unë i ruaj,” tha, dhe u vendos si një roje e qetë pas çdo afisheje. Në mbrëmje, kur dritat e varura midis pemëve ndezën fijen e fundit të ditës, dikush vuri atë këngë. Nuk e di kush e zgjodhi, por dukej sikur muzika e kishte gjetur vetë vendin; njerëzit nisën të mërmërisnin refrenin, dhe Enea thirri tek veshi im: “Kjo do të jetë shenja jonë.” Qesha, sepse fjala “shenja” më dukej tepër e madhe për dy fëmijë me ngjitëse në duar. Por ai e tha seriozisht, dhe sytë i shkëlqenin në një mënyrë që nuk e kisha parë kurrë më parë te askush.
Ne u bëmë çift pa thënë asnjëherë fjalën “bashkë”. Kështu ndodh me disa dashuri: krijohen si melodi që fillimisht s’ke dëshirë t’i quash këngë, por sa më shumë i humbet veten brenda tyre, aq më shumë e kupton se kjo është muzika që do të ndjekësh gjatë. Më sillte bukë në mëngjes nga furra e lagjes ku punonte xhaxhai i tij dhe e lante miellin nga duart në rubinetin e ftohtë të studios sime të vogël. Unë përgatisja kafen, dhe pastaj ai vendoste telefonin pranë gotës së sheqerit: “E gjetëm këngën,” thoshte, kur gjente një variant sa më pranë asaj që kishim dëgjuar te liqeni. Ndonjëherë s’ishte e njëjta, por ne sillnim ndër mend ritmin dhe i vinim një emër të përbashkët: “kënga që kujton gjithçka.”
Ka ndodhur pastaj ajo që i ndodh çdo dashurie kur koha fillon të bëjë pyetje: ofertat që duken si ëndrra dhe si gërmadha po të mos i marrësh me vete. Unë prita një email për një bursë në Itali, ai ndërkohë mori një lajm të papritur: xhaxhai do të largohej nga furra dhe Enea duhej ta mbante në këmbë. “Ndoshta do të vij me ty pas ca muajsh,” tha, “por për momentin më duhet ta mbroj këtë vend që ka aromë bukë.” E kuptova: ka vende që i mbrojnë njerëzit po aq sa njerëzit i mbrojnë vendet. Ndaj u përqafuam te stacioni i autobusit, ai mi dha një USB të vogël me të gjitha versionet e mundshme të këngës, e unë premtova se do t’i dërgoja fotografi të rrugicave ku zërat këndonin nëpër dritare.
Në Bologna, mbrëmjet kishin një dritë të verdhë që të jepte përshtypjen e një filmi që nuk donte të mbaronte. Më duhej të punoja pasdite në një librari të qetë dhe të vizatoja në netët kur kavanozët me bojë s’ishin shterur. Në një nga ato netë, teksa pastrimi i dyshemesë më kthente në realitetin e thjeshtë, një zë i gjallë doli nga rruga. Ishte një muzikant që po këndonte pikërisht melodinë tonë. U nisa me nxitim drej tij dhe e regjistrova me telefon, duarve teksa më dridheshin. Ia dërgova menjëherë Eneës me një mesazh të gjatë që fillonte me: “M’u duk se e pashë në një cep të rrugës tënde.” Ai u përgjigj pas disa orësh, pasi kishte mbyllur furrën: “Kur e dëgjove, a ishte e njëjta aromë mielli?” Lexova rreshtin gjatë dhe e kuptova se djegia e lehtë e poetit në të nuk ishte e rastësishme. Po, ishte e njëjta aromë. Era e pjekur e një shprese që s’ka frikë nga nata.
U takuam pas një viti në Durrës, të dy të lodhur dhe të lumtur. Kishim vetëm dy ditë. Një kafene pranë portit luante hite të vjetra, por askund s’gjenim melodi që na prekte; sikur qyteti të mos donte të na prishte heshtjen. E solla vetë nga telefoni dhe e vumë shumë lehtë, sa të mos bezdisnim askënd. U ngritëm e u hodhëm në një lëvizje pa emër, jo valle, jo ecje, diçka mes frymës dhe hapit. “Kur ta dëgjoj prapë, do të të kujtoj duke qeshur,” tha ai, “edhe sikur ti të jesh shumë larg.” S’kisha fjalë; vetëm e mbështeta kokën te supi i tij dhe i pëshpërita: “Ajo kujton gjithçka, edhe çastet që ende s’i kemi jetuar.”
Kur dashuria nuk pyet për kalendarin, jeta e bën. Ai nuk arriti dot të vinte në Itali; furra pati një problem, u shfaq një mundësi e re për të hapur një degë tjetër, dhe njerëzit e tij e mendonin si të vetmin që mund ta mbante ritmin. Unë ndërkohë u zhyta në projekte që më hapnin dyer të reja, dhe shpesh kthehesha natën në shtëpi me këmbët e lodhura, por zemrën e mbushur me dritë. Nuk patëm zënka, as deklarata të mëdha. Thjesht nisëm të flisnim më rrallë. Sa herë që e dëgjoja këngën në ndonjë radio të rastit, e ulja zërin në një pikë të pazakontë, si për të mos e lodhur kujtesën. E mbyllja dritaren e vogël të brendshme me një gisht të butë, duke e lënë melodinë të rrotullohej vetëm pak, aq sa të mos humbja plotësisht shtegun që na lidhte.
Kaluan vite. U ktheva në Tiranë, fillimisht për verë, pastaj për një punë që më duhej të zgjasja. Ndryshimet rriten si shkurre: i sheh papritur kur dikush i ka ujitur për muaj të tërë. Shumë gjëra ishin po ato, por të tjera mbanin një emër të ri: një kafe që quhej “Korniza”, një dyqan çaji ku duart e vajzës që e shërbente ngjanin me lëvizjet e violinës. Më thanë se Enea nuk drejtonte më furrën – kish hapur një studio të vogël fotografie, pas një kohe kur kuptoi se buka mban familjen, por fotografia i mban sytë gjallë. U gëzova, por nuk e telefonova. Jo nga krenaria, as nga frika. Nga një lloj respekti për mënyrën se si disa gjëra duhen lënë të gjejnë përfundimin e vet. Ose rihapjen e vet.
Mbrëmjen që po fshihem nga shiu, pronari i dyqanit të vinileve m’i bën me shenjë gishtat të mos shkundem tek dera: “Hyr, mos e prish këngën.” I buzëqesha pa e pyetur pse, se e dija arsyen. Melodia përsëri. E dëgjova të plotë, duke mos lëvizur, si një pelegrine që ka gjetur një ikonë të vjetër. Pashë në raft, dhe aty ishte: një disk i zi me një etiketë të bardhë ku dikush kishte shkruar me stilolaps një titull që s’e njihja. Por brenda tij ishte zëri ynë i dikurshëm, pa fjalë të shtëna, vetëm ritmi i një premtimi që nuk u bë kurrë fjali e plotë. E bleva pa pazare; s’u përpoqa të dukesha e arsyeshme. E lashë në çantë si një gur lumor që ruan ujë.
Te “Korniza”, një mbrëmje më vonë, në një ekspozitë të vogël me fotografi të qytetit, pashë emrin e tij te etiketa e bardhë: Enea K. – “Shikime të mbetura”. U afrova te fotografia e parë: një dritë e mëngjesit e kapur në një vitrinë, dhe një vajzë duke hedhur kafen në gotë me një lëvizje të qetë. M’u duk sikur ai po filmonte kohën dhe po e kthente në ngrohtësi. M’u afrua një zë i njohur. “Nuk mendova se do të të gjeja para se të të kërkoja,” tha ai. E ktheva kokën dhe e pashë. Flokët s’i kishte më në rrëmujë; i kishte mbledhur mbrapa, siç mblidhen fjalitë kur do të thonë diçka të saktë. Sytë – po ata, veçse më të qetë.
Nuk folëm për çfarë ndodhi mes nesh, as me fjalët që do të përdorni në një dramë. Filluam me gjëra të thjeshta: “A je mirë?”, “Si të duket ekspozita?”, “A e mban mend atë kafenenë pranë portit?” Pastaj ai tha: “E kam ende USB-në.” Qesha. “Edhe unë kam një disk,” thashë. “M’u duk se pashë fytyrën tënde ndërsa e dëgjova në një dyqan të vogël.” Ai uli sytë drejt duarve; një shenjë e lehtë boje i mbulonte gishtin e madh. “S’do mend që do të jesh ti: gjithmonë gjënë e duhur e gjen, edhe kur s’e kërkon.”
Ndodhi që pronari i kafenesë i dinte historitë më mirë se ne; ndoshta se njerëzit që vijnë të shohin fotografi shprehen me buzëqeshje dhe e japin veten lehtë. “Keni ndonjë këngë për këtë mbrëmje?” pyeti. “Po,” tha Enea, “ka një që kujton gjithçka.” Përpara se të kuptoja, melodia nisi. Nuk e vënë të gjitha lokalet muzikën në kohën e duhur, por kjo gjeti mishin e trëndafilit ngjitur me lëkurë. Ngrita sytë dhe e pashë Enea-n. E pashë si atëherë: një djalë që i besonte një shenje të përbashkët.
Nuk ishte valle. Ishte një kohë e pezullt, e rrallë, ku rregullat janë të tjera. Ai hodhi një hap, unë hodha një kujtim; ai u afrua një pëshpërimë, unë iu përgjigja me atë buzëqeshjen që nuk më bën më të dukem si vajzë. M’u duk se fotografitë rreth nesh filluan të frymonin, llaçka nga muri u trembën, gotat e ujit u penduan që s’ishin verë. Dhe, ndërsa muzikës po i mbaronin sekondat e fundit, u gjendëm në një heshtje ku s’duhej asgjë më shumë.
Më pas folëm si dy njerëz që kanë bërë paqe me kohën. Ai rrëfeu për vitet kur furra i mësoi të zgjohej para diellit, për ngrohtësinë e bukës së re, por edhe për lodhjen që s’ta fal askush. Unë i tregova për projektet që më kishin mësuar se ndërtimi nuk është vetëm teknikë; është edhe mënyra si bashkëjeton me dritën dhe hapat e atyre që do e përdorin hapësirën. “E shikon,” tha ai, “kurrë s’kemi folur shumë, por kemi mbajtur miell dhe dritë.” Më pëlqeu ajo fjali, sikur të kishim qenë gjithmonë dy punëtorë të së njëjtës shtëpi: unë që hap dritaret, ai që kujdeset të ketë bukë mbi tavolinë.
Dikur erdhi pyetja e pashmangshme, e thënë pa peshë por me kujdes: “Po tani?” U mendova. Ka pyetje që nuk duan kurrë dy pika; duan pikëpyetje dhe pastaj një frymë të gjatë, sikur të hapësh derën dhe të shohësh se çfarë moti është jashtë. “Tani,” i thashë, “është koha kur ne nuk kemi pse të jemi diçka për t’i dhënë kuptim këngës. Mund të jemi thjesht dy njerëz që e dëgjojnë dhe e lënë të bëjë punën e vet.” Ai buzëqeshi, dhe sytë iu bënë prapë dritë.
Nuk e di nëse kjo është një fund i hapur apo një fillim i vonë. Ditët që pasuan i kaluam me takime të vogla: një shëtitje te Parku i Liqenit ku gjethët kërcisnin si fjalë të mira, një vizitë te studioja e tij ku më tregoi një mur me fotografi të papërfunduara, një pasdite te libraria ku i përzgjodha një album me arkitekturë që e ndjente si muzikë. Nuk folëm për të nesërmen e madhe. Mësova të mos e pyes kohën si gjykatëse. E lashë të jetë shoqe.
Një mbrëmje, u ulemi në një stol të ngushtë pranë një dritareje ku pasqyrohej qyteti si një film i heshtur. Ritmi i largët i muzikës vinte nga një makinë që u ndal në semafor. Ishte përsëri ajo melodi. Nuk është se Tirana e ka si himn; thjesht, kur diçka kërkon të të gjejë, do të të gjejë, edhe nëpër dritaret që s’i hap dot. Enea më pa dhe tha: “Më vjen mirë që kënga nuk kërkon leje për të hyrë. Do të thotë se nuk jemi ne ata që e mbajmë gjallë – është ajo që mban gjallë ne.” Dorën ma vuri mbi gju, lehtë, si një fletë që s’do të prishë ciklin e ajrit. Nuk e hoqa.
Ato ditë mësova një të vërtetë që e kisha lënë gjithmonë në fund të fletëlibrit: dashuria s’është gjithmonë akti i të qenit bashkë. Ndonjëherë është ritmi i përhershëm i një kënge që të mëson ta shohësh veten me butësi, të kujton se çfarë ke qenë i aftë të ndjesh, të fton të mos e humbësh besimin. Nuk e di nëse unë dhe Enea do të bëhemi ndonjëherë prapë “ne”, as nuk e kërkoj. E di që kur e dëgjoj atë këngë, sytë më buzëqeshin dhe hapat mi gjejnë prapë ritmin, sikur të jenë takuar me një mik të vjetër që nuk kërkon shpjegime.
Pas ekspozitës së parë, ai mori përsipër të bëjë një tjetër: “Qyteti kur këndon.” Më kërkoi ta ndihmoj të dizajnoj hapësirën, jo si arkitekte e rreptë, por si dikush që e di ku të vendosen dritat që nxjerrin në pah frymën e një fotografie. Gjatë provave, kur u lodhëm duke zhvendosur korniza, e vumë prapë melodinë. Dhe punuam në heshtje, me duart e mbushura me pluhur të ëmbël. Që nga ajo ditë, s’e kam parë më si një shenjë që duhet t’i shërbej, por si një shojqe të vjetër që të kujton ku ke harruar mantelin. Nuk e di pse m’erdhi ndër mend gjyshja dhe ajo pëlhura e qëndisur; ndoshta sepse të dyja, kënga dhe pëlhura, mbajnë në vete punën e durimit.
Tani, teksa shiu ka pushuar dhe qielli ka marrë ngjyrë lajthie, ec me diskun në çantë dhe me diçka të qartë në mendje: do të ketë momente kur e ardhmja do të na vendosë prapë në udhëkryq. Ndoshta Enea do të shkojë për një kurs fotografie jashtë, ndoshta unë do të pranoj një projekt në një qytet tjetër. Ndoshta një ditë do të takohemi në një tren që ndalon vetëm dy minuta dhe do të na duhen fjalë të shpejta. Ose do të ulemi në një kafe të qetë me pasqyra dhe do të flasim me fjali të gjata. Çfarëdo të ndodhë, e di se do të kemi gjithmonë një mënyrë të vetme për t’i mbajtur të gjitha në vendin e duhur: do të dëgjojmë atë këngë. Ajo nuk përmend as emra, as data. Dhe pikërisht sepse nuk thotë shumë, arrin të thotë gjithçka.
Një mbrëmje e fundit, para se të mbyll ditarin ku po shkruaj këto rreshta, u ndalëm te ura e vogël mbi Lanë. Uji i shtatorit rridhte i ulët, si një pëshpërimë pa ngut. “Krenare për ne?” pyeta. Ai u mendua. “Krenar për mënyrën se si kemi mësuar të mos i kërkojmë kohës të jetë në anën tonë,” tha. “Dikur i lutesha asaj. Tani i këndoj.” Qesha dhe e pashë, dhe në atë çast e ndjeva që s’kishte rëndësi nëse do t’i thoshim emra marrëdhënies sonë. Kemi një këngë që kujton gjithçka. Dhe ajo, me mijëra herë sa herë të tingëllojë, do të na çojë në vendin ku fjalët nuk janë të nevojshme.
Eca drejt shtëpisë me hap të qetë. Në shtëpi, e vura diskun pranë dritares dhe e lashë të rrotullohej një herë, pa zë. Vetëm për të parë si shkëlqente në dritën e mbrëmjes. Kur e ndala, kuptova se gjërat më të rëndësishme që bëjnë pjesë në jetën tonë shpesh nuk bëjnë zhurmë. E bëjnë zhurmën e tyre kur ne jemi gati t’i dëgjojmë. Dhe kur ne jemi gati, një këngë e vetme është e mjaftueshme për të kujtuar gjithçka: dorën e parë që na u mbështet në shpatull, kafetë e hershme, vrapet midis stacioneve, heshtjet, dritaret që u hapën e u mbyllën, guximin për të thënë “mirë se erdhe” dhe butësinë për të thënë “shihemi”.
Nuk e di si do të jetë nesër. Por e di se kur të kem nevojë për një hartë, nuk do të shikoj ekranin. Do të kërkoj butonin e vogël në disk, ose ndoshta do të pres që një makinë e panjohur të ndalet sërish te semafori i kuq. E kur muzika të nisë, ku do të jem unë? Atje ku jam gjithmonë kur jam e sinqertë: në një dhomë të brendshme ku të gjitha dritaret hapen dhe hyjnë të gjitha stinët, të gjitha pyetjet, të gjitha përgjigjet e qeta. Aty ku një këngë që s’ka nevojë për vargje kujton gjithçka që s’kemi ditur kurrë si ta themi me fjalë.