E mbaj mend ende stolin e drunjtë nën qershinë pranë stacionit të autobusit, atë të të mërkurave kur qyteti nxirrte nga vetja aromën e bukës së ngrohtë dhe të letrës së lagur. Ishte një pasdite e vonë tetori, me re të kaltra që dukeshin si letra të palosura mbi qiellin e Tiranës. Unë po prisja autobusin e zakonshëm, me librin tim të dytë të përdorur në çantë dhe një dhuratë të vogël të mbështjellë me letër kraft: një shënues libri prej lëkure, ku kisha gdhendur me dorë dy fjalë që s’kisha guxim t’i thosha me zë. Ajo erdhi me hap të shpejtë, ashtu si gjithmonë, me shallin e kuq të hedhur hequrazi mbi supe dhe me një qeshje që i ndriste sytë, si drita e parë që hyn në klasë kur hap dritaren në mëngjes.
Elira. Emri i saj tingëllonte si një premtim i vogël i diçkaje që do të ndodhte. Që kur kishim qenë bashkë në bankat e gjimnazit, unë e kisha parë si një stinë më vete, një stinë që s’dinte për kalendar dhe që të fuste në kohën e vet. Unë i shkruaja letra që nuk ia dërgoja, ajo më sillte fotografi të rrugëve të vjetra, cepa librarish, detin e Durrësit të kapur në një dritë të zbehtë dimri. Në ato fotografi kishte një qetësi që më bënte të mendoja se ndoshta jeta mund të ishte thjesht kështu: një seri çastesh të zakonshme që kthehen në kujtime kur i shikon dy herë.
Ajo ditë ishte ndryshe, sepse Elira do të largohej për në Itali me një bursë që e kishte fituar me meritë, dhe unë rrija me shtrëngim në gjoks, i ngatërruar mes gëzimit për të dhe frikës se do të humbisja diçka që nuk e kisha ende. Fjalë të shumta më vinin në mendje, zinxhir frazash që e nisnin bisedën në shumë mënyra, por asnjëra s’ishte aq e thjeshtë sa duhej. Kur heshta u bë i gjatë, ajo u ul pranë meje dhe më preku bërrylin lehtë.
“Mos thuaj asgjë që do të peshontë si gur,” tha, duke buzëqeshur. “Rruga e gjatë është e mjaftueshme për të dy.”
“Kam diçka për ty,” ia dhashë shënuesin. “Që të mos humbasësh faqet e tua.”
“Unë i humbas gjithmonë,” u qesh, “por më pëlqen t’i rigjej.”
Kur autobusi erdhi, njerëzit u ngjitën me nxitim. Ne mbetëm poshtë qershisë edhe dy minuta të tjera, duke u sjellë vërdallë fjalëve të lëna pezull. Unë e dija që po të ikte pa e ditur çfarë zemra ime thoshte, do të tejzgjatesha brenda një pyetjeje pa përgjigje. Dhe atëherë, pa menduar shumë, e afrova fytyrën dhe i dhashë një puthje. Ishte e thjeshtë, e shkurtër, e sinqertë. Një puthje që mblodhi të gjitha netët kur ia kisha lexuar mendjen si të ishte një faqe që ndizej ngadalë, dhe i la mbi buzë një pikë shiu që s’ra.
Ajo më pa drejt, pa u tërhequr, por as pa lëvizur për t’ma kthyer. Sytë i u mbushën me dritë të mjegullt, si kur shikon nga dritarja e autobusit dhe të duket se rruga që ke braktisur vazhdon të të ndjekë. “Ardian,” tha me zë të ulët, “mos më bëj ta marrë me vete këtë faj. Nuk mundem tani.”
Unë u ktheva mënjanë për një çast, sikur ta mbroja veten prej një ere të ftohtë që nuk e shihja, dhe pastaj qesha, i zënë ngushtë nga një mirësjellje e panevojshme. “Nuk është faj,” thashë, “është vetëm një fjalë e thënë me buzë.”
Ajo u ngjit në autobus. Shalli i saj i kuq rrëshqiti pak, sikur të donte të mbetej me mua. Kur dera u mbyll, zemra ime u hap si një dritare në lagështirë. Unë mbeta atje, nën qershi, me shijen e një puthjeje që nuk u kthye kurrë. Atëherë s’e dija, por ajo puthje do të bëhej shenja e një rruge që nuk e ndoqa, busulla e një harte që do të më çonte diku tjetër.
Vitet rrodhën si ujë që gdhend gurin. U bëra mësues letërsie në një shkollë të mesme. Më pëlqente t’u flisja nxënësve për pritjen në romanet e mëdha, për dëshirat që qëndrojnë mes rreshtash, për personazhet që më në fund e gjejnë veten jo se iu kthye diçka, por sepse mësuan ta lënë të shkojë. Ndonjë ditë më kapte vetja duke përmendur qershinë, qeshjen e dikujt në stacionin e autobusit, dhe duhej të ndryshoja shembullin që të mos zbuloja më shumë sesa duhej. Mbrëmjeve shkruaja në një fletore të zezë që e kisha quajtur “Kujtime Shiu”, ku varrosja pyetjen e vjetër: çfarë i takon zemrës të kërkojë dhe çfarë i takon kohës ta marrë?
Nuk është se nuk desha asnjë tjetër. Dola me njerëz të mirë, njëra quhej Ina dhe e kishte një qetësi të bukur, tjetra, Bora, i jepte çdo fjale një kthesë të ngrohtë që të dukej se e njihje prej kohësh. Por në çastin kur buzët i afroheshin, mendja më shkonte, pa dëshirë, te ajo puthje e parë që s’u kthye. Dhe ndoshta unë gabova që e lejoja këtë kujtim të ma drejtonte dorën, por nuk është e lehtë të arsyetosh me gjërat që ndodhin përtej arsyes.
Një herë, në fund të vitit, mora një pjesë të shënimeve të mia dhe i ktheva në një përmbledhje të vogël esesh. Botuesi ishte modest, dhe unë isha mirënjohës për modesti. Libri u quajt “Shtegu mes fjalëve” dhe kishte një kopertinë të zbehtë gri, si ata qiellin që s’merr vend a të rreshë, a të hapet. U bë një prezantim i thjeshtë në një kafene pranë Bllokut. Mësues, miq, dy-tre studentë, pak qershi në një vazo të zbrazur, një gitare diku në qoshe. Më bënë një pyetje për dashurinë në letërsi, dhe unë, pa e kuptuar se si, e kapa veten duke folur për puthjet që s’kthehen, për premtimet që s’thuhen, për kujtimet që të rrisin karakterin si rrudhat që të shtojnë fytyrën.
Pas takimit, ndërsa po mblidhja librat që s’i kishin shitur, e pashë. Elira po rrinte pranë dritares, me të njëjtin shall të kuq, ndoshta një tjetër, po aq i kuq sa dikur. Flokët i kishte kapur ndryshe, fytyra e pjekur me një mirësi të re. Pranë saj rrinte një vajzë e vogël rreth shtatë vjeç, që luante me një aparat fotografik plastik.
U afrova me një ndjenjë që s’kisha ku ta vendosja: frikë që të duket si gëzim, gëzim që të tremb si frikë. Ajo m’u kthye dhe buzëqeshi, ashtu si buzëqeshin njerëzit që e dinë se fjalët do të mbarojnë shpejt, prandaj i ruajnë për në fund.
“Përshëndetje, Ardian,” tha. “E lexova librin. Më pëlqeu mënyra si i sheh rrugët.”
“Është gjëja e vetme që di,” u përpoqa të bëja shaka. “I shoh dhe pres se mos thonë diçka.”
“Ky është Sara,” shtoi, duke shtrënguar lehtë supin e vajzës. “Po më mëson të fotografoj pa frikë.”
“Gëzohem shumë,” i thashë vajzës. “Fotografia është një mënyrë për t’i thënë kohës: të pashë.”
Vajza qeshi dhe iku drejt vëllazërisë së kamerave të lëna mbi tavolinë. Elira e ndoqi me sy, pastaj ma ktheu vështrimin.
“Kam menduar shpesh për atë ditë,” tha. “Kur autobusi u mbyll dhe ti mbete nën qershi. Nuk të thashë asnjëherë pse.”
Nuk e di pse, por u ndjeva gati të thoja “s’ka rëndësi”, dhe ndërkohë e kuptova që pikërisht rëndësia e asaj që s’u thye kishte sjellë shumë gjithë këtë kohë.
“Pse?” pyeta, me një zë që e mbajti frymën pak më gjatë se zakonisht.
“Sepse kisha frikë të jepja diçka që s’e dija si ta mbaja,” u përgjigj ajo, pa dramatizëm. “Kisha një nënë që sëmurej shpesh, një baba që mendonte se bota duhej parë me sy të ftohtë. Po ikja dhe ndieja se, nëse do të ta ktheja puthjen, do të merrja me vete një borxh që nuk e paguaja dot. Kjo s’të justifikon, e di. Por ishte e vërteta ime.”
E dëgjova dhe ndjeva një pjesë të fjalëve të mia të brendshme të gjendeshin papritur të tepërta. Nuk e kisha menduar asnjëherë kështu. Për vite të tëra, puthja ime e parealizuar kishte qenë dëshmia ime e një guximi të vogël dhe e një dhimbjeje të heshtur. Tani, befas, ishte dëshmia e dikujt që kishte zgjedhur të mos premtoshë kur nuk mund të premtoshë. Dhe kjo, në një mënyrë të çuditshme, më dukej e ndershme.
“Faleminderit,” thashë. “Që ma the.”
“Kam një ekspozitë pas dy javësh,” shtoi. “Në galerinë e vogël te rruga Myslym Shyri. Do të kem një seri fotosh nga stacionet e autobusit. Njëra quhet ‘Në pritje nën qershi’. Do të doja të vije.”
“Do të vij,” thashë me një siguri që s’e lodhi asnjë fjalë tjetër.
Në ekspozitë, fotografia që më priti ishte pikërisht ajo: një stol druri, diçka si njollë e hije qershie që e njihja pa emër, një shall i kuq i hedhur anash sikur të kishte rënë nga një supe që po vinte vrap. Poshtë saj, një shënim i thjeshtë: “Disa puthje nuk kthehen që të mund të kthehesh ti tek vetja.” U ndala gjatë, derisa zërat përreth u bënë melodi pa fjalë. Nuk ndjeva as hidhërim, as triumf. Thjesht një qetësi që ka vendosur të rrijë ulur pranë teje pa pyetur nëse ke vend.
Në muajt që pasuan, jeta nisi të qarkullonte në një ritëm të ri. Fillova t’u lexoja me zë nxënësve disa faqe nga autorë që flisnin për kurajon e moskthimit, për fisnikërinë e asaj që s’e merr me zor. Disa mbrëmje dilja të ecja pranë lumit, dhe drita e qytetit më dukej si faqe të hapura libri. Në bibliotekën ku shkruaja herë pas here, një vajzë shpesh zgjidhte tavolinën përballë meje. Kishte një emër të shkurtër, Rea, dhe një mënyrë të foluri që i jepte fjalëve hapësirë. Ajo nuk kishte nevojë t’i mbushte heshtjet; i linte të rrinin, t’i merrte frymën hapësira dhe pastaj të ktheheshin si zogj të qetë.
Ne filluam të bisedonim për gjëra të vogla: për pseja e gjërave të vogla, për kafen që nuk duhet të jetë gjithmonë e fortë, për arsyen pse disa njerëz mbajnë shënues librash të shumtë ndezur si dritaret nëpër ndërtesa. Ajo më tregoi se punonte me fëmijët në një qendër komunitare, se kishte mësuar t’u hapte derën kontrollit pa e mbyllur spontanitetin. Unë i thashë për fletoren time “Kujtime Shiu” dhe thashethemet e brendshme që shkruaja me veten. Një mbrëmje, teksa po dilnim nga biblioteka në një shi të imët, ajo u ndal te një dritë semafori.
“Kur jeshilja vonon,” tha, “më duket sikur qyteti të pyet nëse vërtet po shkon atje ku do.”
E pashë dhe mendova se ndoshta jeta nuk të pyet kurrë aq qartë. Mbase je ti që nis e dëgjon, kur më në fund pushon së gjeti përgjigje te puthjet e pambaruara.
Mes nesh nuk pati nxitim. E lashë kohën të punonte punën e vet. Një pasdite, teksa po mbyllej biblioteka dhe rojet kërkonin me sy të dashur që të mbaronim fletët, Rea gjeti shënuesin tim të vjetër—po, atë të gdhendur me dy fjalë vite më parë—që kishte rrëshqitur nga një faqe. E mori dhe e pa me vëmendjen e dikujt që e di që po prek diçka të brishtë.
“Ky është i vjetër,” tha. “Ka udhëtuar shumë.”
“Ka pritur më shumë se ka udhëtuar,” thashë.
Drita e fundit e ditës u shty në xham, dhe një frymë e ngrohtë u hap nga ajri i brendshëm. Nuk e di kush u afrua i pari; ndoshta as nuk ka rëndësi. Kur buzët u takuan, ishte një puthje e qetë, e saktë, pa borxh dhe pa premtim të tepërt. Nuk ishte një shlyerje e së shkuarës, as një garanci për të ardhmen. Ishte, thjesht, një faqe e re.
Në shtëpi, atë mbrëmje, hapa fletoren “Kujtime Shiu” dhe shkrova: “Puthja që nuk u kthye kurrë, nuk ishte një dështim. Ishte një udhëzues rruge, që më mësoi se jo çdo gjë që jep duhet të të kthehet. Disa dhurata kanë fatin të bëhen pjesë e dikujt tjetër. E imja u bë pjesë e dikujt që duhej të largohej pa më marrë me vete. Falë kësaj, unë mësova të mos kërkoj përgjigje te heshtjet e të tjerëve, por te zëri im.”
Nuk jam i sigurt nëse jeta na e kthen ndonjëherë atë që i japim në po të njëjtën formë. Mendoj për Elirën herë pas here. E pashë prapë te ekspozitat e saj, ku fotografonte trotuarë të lagur dhe njerëz që presin, dhe mësova se ajo ishte bërë një mësuese e durimit për vajzën e saj dhe, me sa duket, për veten. Herën e fundit që u pamë, më dha një fotografi të vogël të printuar, ku ishte ajo karrigia nën qershi, por pa shall. Poshtë saj, kishte shkruar: “Disa kujtime janë krahë, jo rripa.” E vendosa në raft, pranë librave ku ngrehen personazhe që ia dalin të rriten pa marrë leje.
Ka mbrëmje kur dal prapë te stacioni i vjetër. Qershia është bërë më e gjerë, hija më e mirë. Njerëzit presin me të njëjtin nxitim, të njëjtën durim. Ndonjëherë, ndonjë çift i ri qesh me mëngët e lagura, ndonjë puthje jepet me nxitim, ndonjë tjetër mbetet pezull. Unë ec ngadalë pranë tyre dhe e di se historia ime s’ka qenë as unikale, as dramatike. Ka qenë njerëzore. Puthja ime e një kohe tjetër nuk u kthye kurrë, sepse nuk kishte për çfarë të kthehej; ajo e kishte përmbushur rolin e vet: të më tregonte se dashuria nuk është llogari kthimesh, por një proces i thjeshtë dhe i gjatë i të qenit i ndershëm me atë që ke përbrenda.
Me Rean, krijojmë rituale që nuk zhurmojnë: një çaj mente në mbrëmje, një shëtitje të dielën pa folur për punë, një fotografi të përjavshme me një kënd të qytetit. Ajo i shikon gjërat me një kureshtje që i toleron gabimet. Unë i shkruaj letër vetes çdo muaj: çfarë mësove, çfarë humbe, çfarë ke hequr nga shpatullat për të veshur diçka më të lehtë. Në ndonjë prej këtyre letrave, i drejtohem edhe asaj puthjeje të pamarrë: “Faleminderit që s’më ndryshove me forcë, por me mungesën tënde. Faleminderit që hyre në kohë vetëm për të më mësuar të mos i drejtohem kot të dyerve që s’janë për mua.”
Një natë dimri, kur dritat ishin të ulura dhe dëbora e parë po binte ngadalë si pluhur rreth llambave, mora telefon nga Elira. Më tha se po përgatiste një album me fotografi që do të titullohej “Udhëtimet e heshtura” dhe donte të vendoste si hyrje një copëz nga libri im për stacionet. Unë e lexova pjesën që më propozoi dhe më pëlqeu se si fjala ime dhe drita e saj takoheshin pa i ngritur zërat. Ajo qeshi në fund dhe tha: “Ndoshta, në mënyrën e vet, puthja jote u kthye. U kthye si fotografi, si faqe, si një hap i matur.” Unë mendova pak dhe pastaj thashë: “Po, por ajo që mbeti pa u kthyer, më mësoi të kthehem unë te unë.”
Kjo është, ndoshta, çfarë na shpëton: aftësia për të lejuar që humbjet e vogla të mos bëhen harta e vetme, por vetëm një shenjë rrugore që thotë, me mirësjellje: këtu jo, më tej po. Një puthje që nuk u kthye kurrë më bëri më të mirë me veten, më i butë me njerëzit, më i drejtë me pritjet. Nuk e shoh më si një portë të mbyllur, por si një dritare që u hap në një mur ku nuk e prisja.
Dhe kur mendoj për të ardhmen, nuk pres kthime të përsosura. Pres biseda që mbarojnë natyrshëm, përqafime që marrin frymë, puthje që nuk kanë nevojë të shlyejnë asgjë. Mbi të gjitha, pres të mbetem i ndershëm me atë çast të ndritshëm e të thjeshtë kur vendosa të jap diçka pa kërkuar asgjë në këmbim. Sepse, në fund, aty ku dashuria mëson të mos grumbullojë prova, por të hapë duar, çdo qershi gjen stinën e vet dhe çdo stacion ia gjen rrugën dritës që s’vonon, veç të presësh pak.