Kur hapa kutinë e këpucëve të vjetër, ngjyrë blu e zbehur, kapaku kërciti si një frymëmarrje që rikthehet pas viteve të gjata. Brenda, nën një fjongo të hollë sateni që e kisha lidhur dikur pa e ditur se po vulosja një kapitull, ishin letrat e mia. Letrat tona. Të palosura me kujdes, me qoshe të rrudhura dhe njolla kafeje nga filxhanët e mëngjeseve të shumtë kur i kisha lexuar e rilexuar. Në secilën, shkrimi i dorës së tij kishte mbetur po aq i qartë sa herën e parë: i rregullt, me rreshta që herë-herë ngjiteshin ngadalë lart sikur fjala donte të fluturonte. Ato letra janë arsyeja pse sot po shkruaj. Sepse ka dashuri që nuk zbritën kurrë në trotuaret e jetës së përbashkët, në pazaret e të përditshmes, në taksat e papaguara e listat e blerjeve. Ka dashuri që mbetën vetëm në letra, të paprekura, si pllaka fotografike që ruajnë dritën e një dite të hershme.
Unë isha në vitin e fundit të gjimnazit kur e mora letrën e parë nga ai. Ishte dërguar gabimisht te daja im, postieri i lagjes që njeh të gjithë adresat edhe kur ndryshojnë dy herë në vit. Emri im ishte shkruar qartë, por numri i apartamentit kishte dysh. Daja e la në pragun tonë, dhe unë e hapa me kujdes, e bindur se brenda do të gjeja një reklamë a njoftim. Në vend të kësaj, gjeta një rrëfim të shkurtër për shiun e asaj dite në Milano, për erën e bukës në një furrë pranë punës ku ai, Arlindi, punonte me turne. Nuk e njihja, por letrën e kishte nisur për kushërirën time, që quhej po si unë. Daja ma sqaroi atë mbrëmje, mes të qeshurash, dhe unë e mbajta letrën, por ia nisa përgjigjen po atë natë, duke shpjeguar keqkuptimin dhe duke i thënë se shiu këtu në Tiranë kishte erë pluhur të lagur, jo bukë, vetëm se m’u duk e ndershme të ktheja aromë me aromë, imazh me imazh. Nuk e dija se po vendosja gurin e parë të një ure që do të ndërtohej vetëm me fjalë.
Aty filloi gjithçka. Letrat shkonin e vinin ngadalë, me vulat blu të Postës Shqiptare dhe pullat italiane ku herë shfaqej një kështjellë, herë një pikturë. Në fillim shkruanim të përgjithshme: ç’po lexoje, si kalonte dita, si bëhej kafja jote, cilin këngëtar kishe fiksim. Pastaj letrat u bënë më të guximshme, jo nga fjalët e mëdha, por nga detajet e vogla. Ai më tregonte se duart i kishte gjithmonë pak të plasaritura, pavarësisht kremit, sepse mielli, uji dhe furrat ngrenë një lloj dimri të brendshëm brenda lëkurës. Unë i tregoja se shëtitja ime e preferuar ishte bulevardi në mbrëmje kur dritat bëhen si yje që kanë zbritur, dhe se kisha një ves të përsëritja fjalën “ndoshta” sa herë mendoja për të ardhmen.
Shkruanim si dy njerëz që ecin në anë të së njëjtës lumë, por në brigje të ndryshme. Nga koha në kohë, një letër bënte valë dhe vinte tek unë me një rrëfim të ri, një shpresë, një frikë. Kur mora provimet e maturës dhe u pranova në universitet, ai më dërgoi një kartolinë me foto të një ure në Milano. “Ndoshta një ditë do të kalojmë urën bashkë,” pati shkruar. Unë i ktheva një fotografi të Kullës së Sahatit, e bërë me aparat të thjeshtë, dhe mbi të shkrova: “Ndoshta një ditë do ta dëgjojmë sahatin të binte në të njëjtën orë.”
Në vitin e dytë të studimeve, babai u sëmur. Nuk ishte diçka dramatike, por kërkonte shkuarje e ardhje te spitali, kujdes me ilaçe, durim. Unë reduktova leximet dhe rritja numrin e orëve në shtëpi. Arlindi shkruante më shpesh, si ta kishte kuptuar që heshtja ime nuk ishte mungesë dëshire, por një punë e brendshme për të mbajtur gjithçka të bashkuar. “Mos ma kthe letrën shpejt,” më shkruante, “vetëm ma kthe kur të kesh një fjalë që të çliron nga dita.” Dhe unë ia ktheja. I shkrova për dhomën e babait ku ora murale bënte një tik-tak të butë si një kafshatë e vogël kohe që tretet. I shkrova për nënën, për llojin e heshtjes që rregullon batanijet dhe shuan dritat pa thënë: “Jam e lodhur.”
Një dimër, papritur, letrat morën tjetër ton. “Më premtuan një kontratë të rregullt,” më shkroi ai. “Ndoshta do marr vizë të rikthehem për një javë.” Atë natë nuk fjeta. Në kokë e imagjinova veten te Kulla e Sahatit, me pallto gri dhe shallin blu që unë do ta zgjidhja gjoja rastësisht, por që e kisha ruajtur pikërisht për atë ditë. I shkrova datën, orën, të njëjtën që i kisha dërguar te fotoja: të dielën në pesë. Kur ndërkohë e fiksova vetë takimin në një copë letre që e mbajta në portofol, si biletë treni për një stacion që s’ditja si ta shqiptoja pa u dridhur.
Ai nuk erdhi atë të diel. Unë prita sa ra nata dhe qirinjtë e rrugës ndezën dritat e hollë. Prita edhe të hënën, jo në kullë, por në ankthin se mos kishte ndodhur diçka. Pastaj erdhi letra e tij, dy javë më vonë, me një kërkimfalje të qetë dhe një shpjegim të thatë: “Të panumërta burokraci. Nuk m’u dha leja.” Mbi rreshtat e tij ra një heshtje e gjatë, ajo lloj heshtjeje që nuk është fund, por një hapësirë ku zëri mbledh forca. Unë i shkrova gjatë, për takimin që nuk ndodhi, duke e përshkruar si një film të parë në një ekran të mendjes, me rreshta që ecnin përpara e pastaj ktheheshin, deri sa fjalia merrte frymë në ritmin e një zemre që pranon se nuk kontrollon dot gjithçka.
Vitet kaluan. U bëra mësuese letërsie. Mësoja fëmijët të lexonin jo vetëm fjalët, por hapësirat mes tyre. Aty gjenden mrekullitë, u thosha, aty ku autori hesht me qëllim. Letrat e tij vazhdonin të vinin, më rrallë, por gjithsesi vinin. Më tregonte për një librari të vogël në periferinë e Milanos ku mund të rrinte për orë, duke nuhatur faqet. Unë i shkruaja për biblioteken e qytetit tim, për vajzën me sy të zinj që më pyeti një ditë pse personazhet e romaneve s’martohen kurrë me ata që duan në fillim. “Sepse disa gjëra ndodhin në zemër,” i shkrova, “dhe zemra nuk ka gjithmonë një pasaportë për ta kaluar kufirin e realitetit.”
Kur u bëra tridhjetë vjeç, mamaja nisi të më shikonte me atë vështrimin e njohur të nënave shqiptare që llogarisin në heshtje: moshën, shoqen e fëmijërisë që u bë nënë, djalin e afërt që ka punë të mirë. Nuk më vuri kurrë kushte, por pyetjet u bënë më të shpeshta. E kuptoja. Jeta ka ritmin e vet, dhe jo gjithçka mund ta masësh me orën e sahatit të kullës. Ndërkohë, një djalë i mirë, i sjellshëm, u duk në horizont. U njohëm në një kurs fotografie. Ai dinte të kapte dritën e pasdites me një durim që unë e adhuroja te artistët. Më ftoi për kafe, pastaj një shëtitje, pastaj takime të tjera. Qeshja shumë me të, më qetësonte praninë e tij.
Në atë kohë i shkrova Arlindit letrën më të gjatë. Ia fola sinqerisht, ia thashë që po njihja dikë, që nuk e dija çfarë do të sillte kjo, por që s’doja ta lëndoja me heshtje. I thashë se dashuria jonë kishte qenë gjithnjë e vërtetë, edhe nëse e vetmja formë e saj ishte letra. Çdo rresht, çdo frazë, ishte një hap në një dhomë të mbushur me kujtime. E mbylla me: “Po të them të vërtetën që nëna ime ia thotë vetes: mos e humb të mirën duke kërkuar të përsosurën, por mos e shkel shenjtërinë e asaj që ke ndjerë. Do të mbetem mirënjohëse për ty, për ne, për fjalët tona.”
Letra u kthye mbrapsht. Në këndin e sipërm, një shënim i vogël: “Destinatario trasferito. Indirizzo sconosciuto.” Për herë të parë, ajo urë me fjalë mori një krisje reale. E dërgova përsëri, këtë herë përmes kushëririt të një shoqeje që jetonte në Milano. Disa muaj pa përgjigje. Pastaj, papritur, një kartolinë nga një qytet tjetër italian, me dy fjali: “E lexova. U bëra mirë nga e vërteta jote. Ruaje gëzimin.” Asgjë më shumë. Një zë që të mëson të mos kapesh me thonj pas asaj që zbardhet vetë.
Unë u martova me djalin e fotografisë. Ishte një martesë e qetë, me shumë mirësjellje dhe punë të përditshme, me momente gëzimi të papërmbajtshëm kur na lindi vajza. Ka dashuri që ndërtohen si shtëpi: me tulla të vogla mirësie, me dyer që hapen e mbyllen me kujdes, me verandë ku rriten lule nga dora e kujt kujdeset. Ai ishte shtëpia ime. Por askush nuk e di, veç këtyre faqeve, se në një kuti blu, të mbuluar me një fjongo sateni, ruajta letrat që më treguan se mund të dashuroja edhe nga larg, pa prekje, pa përditshmëri. Jo si një tradhti ndaj burrit tim, por si një kujtesë e aftësisë sime për të ndjerë. Njeriu është shumëkatëshe, si një bibliotekë brenda vetes. Dhe ne i mbajmë librat që na kanë ndërruar frymëmarrjen, edhe kur nuk i lexojmë më.
Vitet ikën si trenat që nuk i zë dot në stacion nëse heziton dy hapa. Vajza u rrit, u bë gjimnaziste, pastaj studente. Unë vazhdoja të jepja letërsi, të kopjoja me shkrim të bukur citatet e preferuara, t’u mësoja nxënësve se një letër është një urë e bërë me duar. Ndërsa një mëngjes vjeshte, në një panair libri, zbulova një roman me një titull që më nguli vend: “Ura e fjalëve”. Autor: Arlind K. Fotografia në kopertinën e pasme ishte ai, me flokët pak më të thinjur, por me të njëjtin shikim që e imagjinoja kur më shkruante se si zbardhej mëngjesi te furra. E hapa librin me duar që më dridheshin. Në faqen e tretë gjeja një paragraf që tingëllonte i njohur, jo si vjedhje, por si jehonë e një jete të ndarë dikur: “Përtej një kulle që nuk ia di emrin, një vajzë pret sa të bjerë mbrëmja dhe kupton se pritja është një mënyrë për të thënë ‘të dua’ pa zë.”
E bleva librin, u ula në një cep dhe e lexova deri në fund. Nuk ishte historia jonë, por kishte frymën tonë: letër pas letre, dy njerëz që ndërtonin një urë dhe pastaj pranisnin se ndonjëherë urat janë për t’u parë, jo për t’u kaluar. Në fund të librit, autori falënderonte “atë që më mësoi se fjalët mund të bëhen shtëpi edhe kur nuk jetojmë brenda tyre.” U ngrita, u solla tepër herë para stendës ku ai do të jepte autografe, e pastaj u largova. Nuk e di pse. Ndoshta sepse doja ta ruaja saktësinë e atij dimensioni ku kishim jetuar: letra. Takimi i syve tanë do ta bënte jetën të merrte formë tjetër, me gjithë bukurinë dhe kahet e rëndomta të ndodhjes. Unë zgjodha të mos ia ndryshoja ADN-në asaj që na kishte mbajtur gjallë. Zgjodha t’i lija përgjigjet në të njëjtën formë ku filluan: në letër, por këtë herë, një letër që nuk do t’ia dërgoja.
Disa netë më vonë, kur shtëpia flinte dhe ora e murit tik-tokonte pa pretendime, nxorra nga dollapi kutinë blu. I hapa rreshtat siç hapet një dritare. Mora fletoren time të vjetër, atë me kopertinë të ngurtë, dhe nisa të shkruaj. I fola për vajzën time dhe mënyrën si ajo qeshte me sytë. I fola për burrin tim, për dritën e mbrëmjeve tona të qeta, për tiganin ku gatuajmë vezë të skuqura në të dielat kur s’na tundon asgjë e madhe. I fola për librin e tij, për faqen e tretë, për ndjenjën që mora kur ndjeva se dikush ruajti një pjesë të meje në një fjali. I fola për urat që ndërtohen për t’u parë nga larg, si pikat e ndriçuara mbi një lumë që nuk e kalon dot, por që ti e di se është atje, dhe kjo mjafton për të mos humbur busullën. Pastaj e mbylla letrën me fjalët e vetme që nuk ndryshuan asnjëherë: “Faleminderit që ma dhe të drejtën të jem njeri i gjallë në fjalë.”
E palosa dhe e futa në kuti, pa pullë, pa adresë. Mbi të vura fjongon blu. S’kishte nevojë të shkonte askund. Disa dashuri kanë nevojë për dëshmitarë të heshtur, jo për spektatorë. Dëshmitarët ishin faqet e bardha, vula e Postës, duart që kanë fshirë lot pa bërë dramë dhe kanë buzëqeshur te bodrumet e bibliotekave. Dëshmitare ishin mëngjeset ku një letër zgjidhte enigmën e ditës, darkat ku një rresht i tij më ndreqte supet, vetëm sa të kujtohesha se ndjenja është e vërtetë edhe kur nuk shfaqet në fotografi.
Disa javë më pas, teksa u ktheva nga puna, pashë vajzën time te tavolina e kuzhinës me një letër të vjetër në dorë. “E gjeti në bibliotekë,” më tha burri me një buzëqeshje të ngatërruar. Vajza ma zgjati pa folur. Ishte një nga letrat e hershme të Arlindit, ajo ku më rrëfente për furrën dhe miellin e duarve. “I bukur shkrimi,” tha ajo thjesht. Pastaj më pa me sytë që më njohin më mirë se unë vetja. “Mami, ti i do fjalët si dritaret: i hap për ta marrë dritën, por ndonjëherë i lë mbyllur që të shohësh veten te xhami.” Qesha, e përqafova, dhe i thashë se kjo është mësimi më i bukur që mund t’ia jap një ditë dikujt: disa gjëra kushtëzohen nga forma ku janë të vërteta. Dashuria që mbeti vetëm në letra, edhe pse s’u bë bashkëjetesë, ishte e plotë në formën e vet.
Herë pas here kam menduar: po sikur të kisha shkuar në Milano? Po sikur të kisha pritur edhe dy orë më shumë te Kulla e Sahatit? Po sikur letra ime të mos ishte kthyer mbrapsht? Por e kuptova se “po sikur”-at janë një lloj poezie që të dallgëzon, por s’të çon anijeve. Në kujtime, gjithmonë e gjej veten te ura jonë e fjalëve: unë në njërin breg, ai në tjetrin. Ndërmjet nesh, një lumë që rrjedh me të gjitha stinët, herë i turbullt, herë i kthjellët. Dhe aty, mbi lumë, ura që nuk e kalojmë, por e shikojmë, si një premtim që nuk kishte për të qenë kurrë dënim.
Mbrëmë, para se ta mbyllja këtë rrëfim, dola në ballkon. Qyteti mori frymë thellë. Diku larg, një orë ra pesë herë. E pashë kutinë blu mbi raft. M’u duk si një shtëpizë e vogël ku banojnë fjalët që nuk e humbën dot dritën. Nuk e di nëse Arlindi e dinte ndonjëherë sa shumë më mësoi. Por e di se prej tij mësova t’i shkruaj njerëzit, jo t’i mposht me mendimet e mia. Mësova se nganjëherë dashuria nuk është ura që kalon, por drita që ajo hedh mbi ujë. Mësova të duroj heshtjet e bukura, ato që nuk janë ndëshkim, por hapësirë që tjetri të marrë frymë. Mësova të ndërtoj shtëpi me tullat e vogla të mirësjelljes, pa i kërkuar që të jenë kështjella.
Në klasë, kur u flas nxënësve për letrat, u them se një letër është malli që bëhet gjuhë. Se kur shkruan, nuk je vetëm ti me fjalët e tua; je edhe ti me heshtjet e tua, me frymën që i lë rreshtave. E një dashuri që mbeti vetëm në letra nuk është e mangët. Thjesht ka zgjedhur një atdhe tjetër: atë të shkrimit, ku mund të rritet pa u përplasur me buxhete, me orare, me mosmarrëveshje për ngjyrën e perdeve. Ajo ngroh si një zjarr në një natë shatori: s’është shtëpi, por të mbron. S’është jetë e përbashkët, por është jetë që e ke jetuar brenda vetes me dinjitet.
Sonte do ta mbyll kutinë, siç e mbyll librin pas kapitullit të preferuar. Nuk ia vendos kyçin, sepse dashuritë nuk mbahen me dryna, por me zgjedhje. Dhe zgjedhja ime është kjo: ta mbaj gjallë atë urë, jo për ta kaluar, por për t’u kujtuar se njëherë e një kohë, një njeri i largët e bëri zemrën time të ndihej si qytet me dritare të hapura. Do të vazhdoj të bëj vezë të skuqura të dielave, të qesh me burrin tim për diçka pa rëndësi, të dëgjoj vajzën time teksa tregon planet për një udhëtim. E ndërkohë, diku në raftin e lartë, një fjongo blu do të ruajë dritën e një kohe kur unë dhe ai e zgjodhëm të vërtetën e fjalës mbi dyshimin e rastit.
E di që ka njerëz që e shohin këtë si një histori të papërfunduar. Por për mua ajo është e plotë në simetrinë e saj. Filloi me një letër të gabuar dhe përfundoi me një letër të pambrapshtme. Në mes, pati jetën: pritje, gurmaz të ngushtë, buzëqeshje të qeta, mësime të ngadalta. Dhe ajo që nuk u tha kurrë me zë, u shkrua. Nganjëherë mjafton kaq. Të jesh i vërtetë në formën ku ti je i aftë të jesh i vërtetë. Në një botë ku gjithçka nxiton, një letër është një mënyrë për t’i thënë dikujt: unë zgjodha kohën tënde. E në fund të fundit, ç’është dashuria veçse një zgjedhje e përditshme për të bërë vend në veten tënde për një tjetër? Edhe kur ky vend është një kuti blu, me letra që nuk kanë më nevojë për pulla.