Drita e vogël mbi sobë më rri ndezur gjithë natën, jo për ndonjë arsye praktike, por sepse më jep idenë e një zjarri të vogël në një kamp të humbur. Shkëlqimi i saj i butë më mban shoqëri kur ora kalon nga dy në tre, e pastaj nga tre në katër, e unë ende numëroj fijet e perdeve dhe rrotullimet e frigoriferit. Më pëlqen ta fajësoj kafen e mbrëmjes, luhatjen e motit, një film të gjatë, por e di që nuk është asgjë nga këto. Janë kujtimet. Kujtimet që nuk më lënë të fle.
Dikur, netët më pëlqenin. Kishin një liri të vogël, sikur bota në heshtje më lejonte të mendoja pa pengesa. Tani, sapo errësohet, mendja më bën listën: fjalët që nuk i thashë kurrë, takimet që i shtyva, dhe sidomos ajo pasdite e prillit kur u ulëm në stol, pranë lumit, dhe ti më the se ndoshta dashuria nuk mjafton gjithmonë. E mbaj mend zërin tënd të ulët, jo si një thikë, por si një rrahje dritareje që nuk mbyllet krejt. U pajtuam të mos fajësonim askënd, por unë shpesh i kthehem atij çasti dhe pyes veten: a mund të kishte qenë ndryshe, nëse do ta kisha përqafuar pak më fort, ose nëse do të rrinim pesë minuta më gjatë? Gjithmonë uroj që përgjigjja të jetë “po”, por e di që s’është kaq e thjeshtë.
E nisa të të shkruaj, për të të thënë gjëra që nuk di si t’i them në sy, por pastaj i fshiva fjalët një nga një. Disa net, i lexoj mesazhet e vjetra si dikush që kthen faqet e një albumi fotografish. Nuk janë shumë, por mjaftojnë të më kthejnë te pranverat kur mjaftonte një telefonatë e shkurtër për të ndier se bota ishte më e lehtë. Shpesh nuk janë as fjalë dashurie. Janë lista pazari, kujtese të vogla: “mos harro çaj kamomili”, “do vonohem pak, mos prit te stacioni”, “më thuaj kur të jesh poshtë, të sjell ombrellën”. Këto më grisin më shumë se fjalët e mëdha, sepse aty ishte jeta jonë: e thjeshtë, e thurrur me kujdes, një ditë pas tjetrës.
Më duket e çuditshme si një detaj i vogël mund të të hedhë sërish në të kaluarën. Dje, në raftin e librarisë, pashë një kopertinë të kaltër me të njëjtën ngjyrë si fleta që më le një herë nën shportën e biçikletës, ku kishe shkruar: “Nganjëherë, ajo që e quajmë rastësi është vetëm zemra që i tregon rrugën vetes”. Po atë pasdite e paaftë për gjeste të mëdha, t’i bleva një filxhan kafeje, por pikërisht aty filloi gjithçka. E kujtoj sesi qeshe, duke prekur skajin e filxhanit, sikur ai moment të ishte një guralec i vogël që duhej ruajtur. Nuk e ruajta filxhanin, por ruaj çdonjërin nga buzëqeshjet e tua, si fleta të thata në një libër që hapet pak nga pak, me frikë se mos thërrmohet.
Nga dritarja, shoh dritat e rrugës time. Ato fiken e ndizen në një ritëm që e kam mësuar përmendësh. Në afërsinë e kësaj kohe, një burrë shëtit qenin dhe në dyqanin e lagjes ndizet drita e parë. Ditët e mia fillojnë para të gjithëve, dhe fundosen pasi mbarojnë të tjerët. Në këtë hendek, kushtohem kujtimeve. Nuk di si të heq dorë prej tyre, sepse në to rrëfehet një dashuri që nuk guxoi të bërtasë, por dinte të rrinte pranë si zë i butë. Mbase ky është dënimi im i ëmbël: të ndiej mungesën tënde jo si dhimbje që thërret, por si një heshtje e mbushur me kuptime.
Do të doja të thosha se arsyeja pse u larguam ishte e madhe, diçka e patundur që s’mund të ndryshohej. E vërteta ishte shumë njerëzore. Dy pjata me ëndrra që nuk gjenin vend në të njëjtën tryezë. Ti kishe një ofertë pune përtej qytetit. Unë kisha prindërit që kishin nevojë për mua, një punë që, sado modeste, ma jepte ndjesinë e vendit. Ti doje udhë, unë doja rrënjë. E ç’mund të bësh kur një dashuri ka këmbë që duan të ecin dhe duar që duan të mbjellin? E lamë në mes, duke thënë se ndoshta koha do të bënte punën e saj. Por koha, del që është një mësuese e ashpër: nuk duron të qëndrosh në bankë pa nxënë asgjë. Ajo të detyron ose të kalosh klasën, ose të hapësh një libër tjetër.
Shpesh, për t’i dhënë vetes paqe, dal për të ecur natën. Rruga e gjatë që rrethon parkun është e zbrazur dhe hapat bëjnë jehonë. Nëpër këto ecje, ulem shpesh në një stol nën një pishe që e njoh prej vitesh. Ulur aty, di të flas me veten. I them edhe gjëra që s’i kam thënë askujt: sa më mungon mënyra jote e butë për të zgjidhur konfliktet. Si pranoje të të kundërshtoja, pastaj më propozoje një zgjidhje ku të mos humbte askush. Sa herë që e kap veten duke ngre zërin, e imagjinoj veten duke thithur thellë, ashtu si më kishe mësuar: “frymëmarrje – numëro katër, nxjerrje – numëro gjashtë”. Kur e bëj, e ndiej se nganjëherë të duash dikë do të thotë të bëhesh versioni yt më i mirë edhe kur ai s’është aty.
Një natë, teksa po kthehesha në shtëpi, pashë një çift të ri. Ai mbante një çadër të vogël dhe ajo qeshte duke provuar t’i futet nën të. Pikërisht ashtu më kujtohet ajo vjeshtë kur mbetëm nën një strehë dyqani dhe ti the, “Ndoshta, kur të ndalë shiu, do të ketë mbetur vetëm ajo që vlen”. Shiu ndaloi atë natë, e ne ecëm përpara si dy njerëz që duan të besojnë. Tani, kur i shoh të rinjtë, nuk bëhem xheloz. Përkundrazi, në një mënyrë të çuditshme, ndiej mirënjohje. Dikush tjetër po e shijon atë çast, dhe kjo do të thotë se bota nuk ka harruar si të jetë e mirë.
Mami thotë se duhet të lë të kaluarën, se jeta nuk pret. Nuk jam armik i këshillave të saj. I di nga dashuria që i lind fjalëve të një nëne. Por kujtimet nuk janë thjesht të kaluar. Janë dritaret nga ku e shohim veten. Pa to, do isha më i varfër, edhe pse më i qetë. Të heqësh dorë prej kujtimeve të bukura është si të mbyllësh një album fotografish dhe të shkruash: “mos e hap”. Unë, përkundrazi, dua ta hap, të ndiej aromën e letër-kartës që ka thithur vite, e të largohem prej tij jo i pikëlluar, por i falënderuar. Nuk është e lehtë, por po e mësoj pak nga pak.
Një mëngjes që erdhi nga një natë pa gjumë, vendosa të shkoj te libraria ku të pëlqente të rrinte pasditeve. E kisha shmangur atë vend për një kohë të gjatë, jo se më frikësonte, por se kisha frikë nga ajo që do të rizgjohej brenda meje. Librari të tilla kanë një hir të veçantë: aroma e letrës, trokitja e bletëve të vogla që janë njerëz, fjalët e shcirë në mur, e sidomos një qetësi që nuk të kërkon të jesh tjetër njeri veç asaj që je. Bleva një libër që kishe dashur ta blije një herë, por e shtyve. Në fund të librit, brenda si shënim librash, gjeta një kartolinë të vjetër të harruar nga dikush tjetër. Mbi të shkruhej: “Të gjitha rrugët na çojnë te vetja”. U ula pranë dritares dhe e lexova dy a tre herë. Pastaj i shkrova vetes një letër: “Nëse sot e shikon të kaluarën me sy të qetë, nuk ke humbur. Ke mësuar.”
Zbrita shkallët e librarisë me librin në dorë, dhe pa e planifikuar, thirra numrin tënd. Nuk e dija nëse ishte ende i njëjti. Pas tri zileve, një zë i njohur, i rritur paksa, u përgjigj. Nuk e di çfarë më ndodhi, por fjalët më dolën më të qeta se ç’prisja. “Dua të të falënderoj”, thashë. Pati një heshtje të shkurtër në anën tënde, pastaj një frymëmarrje që e kam dëgjuar qindra herë. “Për çfarë?”, the. “Për gjithçka që mësova duke qenë me ty, edhe për atë që mësova duke mos qenë më.”
U takuam po atë pasdite, në një kafene të asaj rruge që të dy e njihnim mirë. Nuk kishte dramë. Nuk kishte akuza. Kishte dy filxhanë kafeje, dy duar që nuk dinin ku t’i vendosnin gishtat, e dy sy që shikonin me përzemërsi. Treguam gjëra të vogla për jetët tona të reja. Me vëmendjen e vogël të detajeve mësova se ti po rrisje një bimë në dritare, që të mungonte deti, që kishe nxënë të gatuaje një supë të ngrohtë kur binte shi. Unë të tregova për punën time, për librat që më shoqërojnë netëve, për ecjet e mia në park, për pishën që më duron monologët. Më the se isha dukur gjithmonë sikur dija të flisja me gjërat e heshtura. Qesha, sepse këtë e kisha harruar.
Më pas, fjalët erdhën vetë. “Nuk e di nëse njerëzit që kanë dashur fort ndahen vërtet”, the. “Mbase vetëm ndryshojnë formë brenda nesh, si uji që gjen shtratin.” Isha dakord, e jo vetëm për hir të pajtimit. Nuk dua ta harroj atë që kemi qenë. Dua ta mbaj si ujë që rreh gurin, pa e copëtuar. Të thashë se netëve nuk flija lehtë. Qeshëm të dy, sepse edhe ti kishe net tuat. Pastaj, me një guxim që s’e prisja, propozuam një marrëveshje: “Le t’i lëmë kujtimet të jenë miq, jo zotër”. Dukej si fjali e thjeshtë, por ishte një derë e re.
Para se të iknim, më dhe një letër të vogël. “E kam shkruar kohë më parë”, the. “Nuk e dija nëse do ta dërgoja ndonjëherë.” E hapa kur mbërrita në shtëpi. Ishte e qetë, e sinqertë, pa fjalë të rënda. Folje për mënyrën si të isha i pranishëm kur uleshim në heshtje, për mënyrën si qeshja me sytë, për durimin tim të çuditshëm kur prisnim radhë në sportele. Asgjë prej këtyre nuk e kisha vënë re. U ula në karrige dhe u ndjeva i parë, si rrallëherë. M’u kujtua një thënie që ti e dashuroje: se njerëzit na mësojnë të jemi një lloj pasqyre. Në atë letër, pashë një pasqyrë të butë. E lashë mbi tavolinë dhe e lashë zemrën të bie në një ritëm të qetë. Mbrëmja ndjeu një çelës që më në fund e kisha gjetur.
Nuk dua të them se gjithçka u bë e lehtë menjëherë. Net pa gjumë, ende ka. Kujtimet, s’mund t’i dëboja vetëm se vendosa. Por këto ditë, kur më zë pagjumësia, e hap dritaren dhe e lë ajrin e freskët të vjen brenda. Shpesh, vendos një filxhan me ujë në prag që lagështia të rrisë pak bimën time të vogël. E imagjinoj edhe ty, diku tutje, duke bërë të njëjtën gjë. Nuk ndihem më vetëm. Mbase ne nuk ishim të destinuar të mbeteshim bashkë, por u bëmë dy njerëz që nuk mbajnë peng. Kjo, në një mënyrë të butë, është një lloj shërimi.
Ndonjëherë, kur dielli lind pas një nate të gjatë, dal herët për të blerë bukë. Furrat e lagjes hapen para të gjithëve, dhe aroma e bukës së re ka një mënyrë të vetën për të të thënë: “ja ku është dita jote e re.” Në këto mëngjese, vështroj njerëzit teksa nxitohen drejt punëve. Disa flasin në telefon, disa e zvarritin hapat. Më pëlqen të mendoj se secili prej tyre mban një kujtim që e bën të buzëqeshë papritur, ose një plagë që po mbyllet, ngadalë, si një qepje që nuk do të shqyhet. E kuptoj se jeta jonë është një koleksion i këtyre. Jo i sukseseve që tregohen me zë të lartë, por i momenteve të vogla që i ruajmë me zë të ulët. Edhe dashuria jonë, e cila nuk e bërtiti emrin e vet në rrugë, ishte një prej tyre.
Një mbrëmje, pas një dite të gjatë pune, mora kthesën e gabuar dhe u gjenda pranë urës ku dikur pamë të binte shi. U ula në të njëjtin stol, tani pak i dëmtuar, dhe e preka drurin e tij. E njëjta aromë lagështie, e njëjta ndjesi që koha ecën, dhe megjithatë disa vende e ruajnë formën e kujtimeve, sikur të jenë bërë prej një materiali që nuk plaket. I mbylla sytë dhe i fola vetes së atëhershme. I thashë të mos kishte frikë nga ndarjet, sepse disa prej tyre nuk janë humbje, por hapësira ku rritemi. I premtova se një ditë do të flija prapë si dikur, me një gjumë të plotë, jo nga lodhja, por nga paqja.
Sonte, ndërsa po shkruaj këto rreshta, drita e sobës ende buzëqesh. Jashtë, një makinë e vonshme kalon dhe e lë një vijë zhurme që shpejt tretet. Kam buzë në shije çaji dhe duar që nuk dridhen. Kujtimet vijnë, por nuk më rrëzojnë si dikur. Më prekin supin, më ulen pranë, dhe më tregojnë një jetë që kam jetuar me dikë që e desha mirë. Nuk i heq më si gurë nga rruga. I vendos pranë, si drita të vogla drejt një shtëpie ku do të shkoj. E nëse, në një natë tjetër, syri do të rrijë sërish zgjuar, do të dal në dritare, do të thith ajrin, dhe do t’i them vetes se dashuria nuk u zhduk. Vetëm ndryshoi formë, dhe tani më mban shoqëri pa më marrë gjumin.
Pastaj, kur ora kalon të katërtën, i fik dritat e dhomës, por e lë ndezur atë mbi sobë. Jo si një shenjë kundrejt pagjumësisë, por si kujtesë e një zjarri që s’duhet të shuhet kurrë: aftësia për të mbajtur brenda të kaluarën pa u djegur prej saj. E mbyll ditarin, e vendos një shënim midis faqeve: “Nesër do të zgjohesh i lehtë.” E di se do të ketë ende net të gjata, por tani kam një gjuhë të re për të folur me to. Kam mësuar t’i them kujtimeve: “Rini sa të doni, por kur të vijë agimi, më lini të fle.”
Unë nuk e di nëse do të takohemi sërish për të kujtuar gjërat që na bëjnë ende të qeshim, ose nëse do të mbetemi dy faqe të një libri që nuk do të ribotohet. Por di se ajo që është shkruar me dorë të butë në zemër nuk humbet. Mbledh copëzat e ditëve, i vendos si mozaik në murin tim të brendshëm, e kur larg nga e djeshmja vjen e nesërmja, e shoh se figura që formohet nuk është një portret i trishtuar. Është një fytyrë që njeh dritë e hije dhe që prapëseprapë buzëqesh.
Ndoshta, pikërisht në këtë mënyrë, kujtimet fillojnë të më lënë të fle. Jo duke u arratisur, por duke e pranuar se ka ardhur koha të më shërbejnë si jastëk, jo si kambanë. I falënderoj për vigjilencën e tyre, për natët që më mësuan durimin, për pesha që më thanë të mos mbytem, por të notoj. E kur t’i mbyll sytë, të jem i qetë. Jo sepse kam harruar, por sepse kam mësuar të mbaj lehtë.
Mbrëmja rri pezull si një perde e lehtë, dhe, para se të më zërë gjumi, i dërgoj një mendim atij njeriu që dikur më mbante dorën: uroj të jesh mirë, aty ku je, të hash drekën me qetësi, të mbjellësh bimë që rriten drejt dritës, të gjesh libra që të flasin. Uroj që edhe ti, si unë, t’i kesh mësuar kujtimet të të duan pa të të zgjuar. Nëse ndonjëherë, në një vizitë të padukshme, vijnë tek e jotja, folu me zë të ulët, dhe thuaju që koha e tyre është të kujtojnë, por jo të sundojnë. Pastaj fik dritat e mëdha dhe lë ndezur një dritë të vogël, jo mbi sobë, por diku në zemër. Që të gjejë rrugën gjumi, si një mik i mirë që s’ka pse të trokasë gjatë. Dhe kur të vijë, ta ulë kokën mbi supin tim e të më thotë: “Mjaft për sot. Nesër, dashuria do të gjejë prapë mënyra të vogla për të qenë.”
Dhe unë mbyll sytë, më në fund, duke ditur se nuk ka gjë më të madhe se kaq: të jesh mirënjohës për një histori që nuk të përket më, por që të ka formuar. Të flesh jo duke harruar, por duke falur. Të zgjohesh jo duke nisur nga zero, por nga një zemër që di të vazhdojë.